«Ὀνομάτων ἐπίσκεψις»

Συχνά οἱ ἐλλόγιμοι ἀναγνῶστες θὰ ἔχουν ἀκούσει ἤ διαβάσει τὴ φράση τοῦ φιλόσοφου Ἀντισθένη, ποὺ ἔχει διασώσει ὁ Ἐπίκτητος: «Ἀρχὴ σοφίας ὀνομάτων ἐπίσκεψις». Δηλαδή, προϋπόθεση τῆς σοφίας εἶναι ἡ ἔρευνα τῆς σημασίας τῶν λέξεων. Νὰ ξέρεις τὶ σημαίνουν οἱ λέξεις. Καὶ αὐτὸ ἰσχύει γιὰ κάθε ἐπιστήμη: Νὰ ξέρουμε γιατὶ μιλᾶμε....
Ὁ περίφημος διαφωτιστὴς Ντενίς Ντινερό (Denis Diderot, 1713-1774) στὸ περίφημο ἔργο του «Σκέψεις γιὰ τὴν ἑρμηνεία τῆς φύσης» (1753), προτάσσει σ’ αὐτὸ, ἀντί προλόγου, τὴν «Ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς νέους ποὺ ἔχουν κλίση στὴ μελέτη τῆς φυσικῆς φιλοσοφίας». Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ εἶναι πάντα ἐπίκαιρη. Περισσότερο σήμερα:

«Νέε ἄνθρωπε, πᾶρε καὶ διάβασε. Ἄν μπορεῖς νὰ φτάσεις μέχρι τὸ τέλος αὐτοῦ τοῦ ἔργου, δὲν θὰ εἶσαι ἀνίκανος νὰ ἀκούσεις ἕνα καλύτερο. Καθώς εἶχα λιγώτερο τὴν πρόθεση νὰ σὲ διδάξω καὶ περισσότερο τὴν πρόθεση νὰ σὲ κάνω νὰ ἀσκηθεῖς, λίγη σημασία ἔχει γιὰ μένα ἄν θὰ υἱοθετήσεις τὶς ἀπόψεις μου ἤ θὰ τὶς ἀπορρίψεις. Μοῦ φθάνει νὰ συγκεντρώσουν ὅλη σου τὴν προσοχή. Κάποιος ἄλλος περισσότερο ἱκανός θὰ σοῦ μάθει νὰ γνωρίζεις τὶς δυνάμεις τῆς φύσης. Γιὰ μένα εἶναι ἀρκετό ποὺ θὰ σοῦ ἔχω μάθει νὰ δοκιμάζεις τὶς δυνάμεις σου. Ἀντίο». (Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Τὸ ὄνειρο τοῦ D’ Alembert καὶ ἄλλα κείμενα, ἐκδ. Ζῆτρος, σ. 214).

Ἄς ἔλθουμε στὰ καθ’ ἡμᾶς. Νομίζουμε ὅτι ξέρουμε ἀλλὰ συχνὰ δὲν ξέρουμε αὐτὸ ποὺ νομίζουμε ὅτι ξέρουμε καὶ συχνὰ ξέρουμε αὐτὸ ποὺ νομίζουμε ὅτι δὲν ξέρουμε. Ἔτσι τὴν παθαίνουμε σὰν τὸν «Ἀρχοντοχωριάτη» τοῦ Μολλιέρου ποὺ μιὰ ζωὴ ἐπιζητοῦσε νὰ μάθει νὰ μιλάει «πρόζα» καὶ ἔπεσε ἀπὸ τὰ σύννεφα, ὅταν τοῦ εἴπανε ὅτι μιλάει... πρόζα! Δηλαδὴ χρησιμοποιεῖ τὸν πεζό λόγο. Συμβαίνει συχνὰ νὰ διαπιστώνουμε ὅτι ἐνῶ ὅλοι μιλᾶμε τὴν ἴδια γλῶσσα, ἐνῶ συνεννοούμεθα μὲ αὐτὴ, ὡστόσο ἀγνοοῦμε τὴ σημασία πολλῶν λέξεων. Δὲν ξέρουμε, παρότι εἶναι συνηθέστατες, τὶ ἀκριβῶς σημαίνουν, «ποῦθε κρατάει ἡ σκούφια τους». Γιὰ παράδειγμα, πόσοι γνωρίζουν ὅτι ἡ λέξη ἀρχικὰ σήμαινε τὸ μάζεμα, τὴ συλλογὴ καὶ ὅτι τὸ ρῆμα «λέγω» εἶχε τὴ σημασία τοῦ μαζεύω, συλλέγω; Πόσοι γνωρίζουν ὅτι τὸ ρῆμα «σημαίνω» σήμαινε ἀρχικὰ τὸ βάζω σῆμα-σημάδι σὲ κάτι, ἄρα τὸ κάνω σημαντικό; Ἡ λέξη ἀσήμι προέρχεται ἀπὸ τὴ φράση «ἄσημος ἄργυρος», δηλαδὴ ἄργυρος χωρὶς σῆμα.  Ἐδῶ καλὰ-καλὰ δὲν ξέρουμε ὅτι ἡ λέξη «γράμματα», μὲ τὰ ὁποῖα γράφουμε αὐτὰ ποὺ γράφουμε, σημαίνει χαράγματα καὶ «γράφω» σημαίνει «χαράσσω». Ἡ λέξη «ζωγραφικὴ» βγῆκε ἀπὸ τὴ «γραφὴ» ζώων σὲ βράχους (βραχογραφίες) καὶ ἀκολούθως πῆρε τὴ σημασία τῆς εἰκόνας. Ἀλλὰ μὴπως καὶ ἡ εἰκὸνα δὲν βγαίνει ἀπὸ τὸ «ἔοικα», ποὺ σημαίνει φαίνεται; Ὅ,τι φαίνεται εἶναι εἰκόνα.

Τὴν εἰκόνα τὴν βλέπουμε, ὅταν τὴν κοιτάζουμε. Τὸ κοιτάζω εἶναι συνώνυμο τοῦ βλέπω. Ὅμως ἡ ἀρχικὴ σημασία του εἶναι: βάζω κάποιον στὸ κρεβάτι. Καὶ ἀφοῦ τὸν κοιτάζω (=ξαπλώνω), τὸν προσέχω, τὸν παρατηρῶ, τὸν βλέπω. Ἀλλὰ μὴπως καὶ ἡ ἀπορία δὲν σημαίνει ἔλλειψη περάσματος, δηλαδή πόρου; Καὶ ὅταν λέμε πόρος, πρέπει νὰ ξέρουμε ὅτι τοῦτο σημαίνει πέρασμα. Εἴδαμε καὶ πάθαμε μέχρι νὰ μάθουν κάποιοι δημοσιογράφοι νὰ μὴ λένε «Στῆλες τοῦ Ὀλυμπίου Διὸς», ἀλλὰ «Στύλους». Στήλη εἶναι ἡ πλάκα, στῦλος εἶναι ἡ κολώνα, ἀπ’ ὅπου τὸ Κολωνάκι. Σήμερα προσπαθοῦμε νὰ πείσουμε κάποιους νὰ μὴ λένε οἱ Σύριοι ἀλλὰ νὰ λένε Σῦροι. Σύριος εἶναι ὁ κάτοικος τῆς Σύρου, ἐνῶ ὁ κάτοικος τῆς Συρίας λέγεται Σύρος. Τὸ κακὸ στὸν παρόντα κακό μας καιρὸ εἶναι ὅτι πολλὲς λέξεις χρησιμοποιοῦνται ἀπὸ πολιτικοὺς καὶ πολιτευόμενους κατὰ τρόπο ἀκατανόητο. Δὲν φθάνει ὅτι ἔχουμε πνιγεῖ ἀπὸ τὰ ἀρκτικόλεξα καὶ τὶς νεολεξίες, δίνουμε τώρα σὲ λέξεις πασίγνωστες ἕνα ἀκατάληπτο νόημα. Τὶ σημαίνει τώρα ἡ λέξη «ἀφήγημα» ποὺ βλακωδῶς πλασσάρεται καθημερινῶς; Κάποτε ὁ Λένιν, ἀπευθυνόμενος στοὺς συνεργάτες του, ποὺ ἀερολογοῦσαν, εἶπε: «Σύντροφοι, ἄς δώσουμε στὶς λέξεις τὸ πραγματικό νόημά τους»! Τὸ προσυπογράφω.

www.sarantoskargakos.gr